Niestety wieści o pożarach lasów nieustannie towarzyszą nam w każdym sezonie letnim. Jeśli również dorastałe/-aś w kraju śródziemnomorskim, tak jak ja, z pewnością wiele wiadomości o pożarach, które zapisały się na stałe w Twojej pamięci, sięga czasów dzieciństwa. W mojej zapisały się trzy wiadomości o pożarach, które miały miejsce w latach 1999-2006, gdyż ich rosnąca skala skłoniła mnie do refleksji wokół znaczenia pojęć „niszczące”, „katastrofa ekologiczna” oraz „straty ludzkie i ekonomiczne”.

Pierwszy z tych pożarów miał miejsce 20 sierpnia 1999 r. na obszarze Monte Abantos w San Lorenzo del Escorial w Madrycie. Spaliło się łącznie 425 hektarów[1], a wydarzenie to zostało określone mianem „klęski ekologicznej” w licznych mediach. Sześć lat później, 16 lipca 2005 r. na terenie piknikowym w miejscowości Guadalajara na obszarze Kastylii-La Manchy, zapalony grill spowodował pożar, w którym zginęło 11 osób. Zniszczył on ponad 10 000 hektarów[2], które zajmowały również tereny o dużej wartości ekologicznej. Następnego lata, między 3 a 15 sierpnia 2006 r., fala pożarów spustoszyła Galicję. Szacuje się, że spaliło się łącznie ponad 90 tys. hektarów[3], zginęły cztery osoby, a straty gospodarcze opiewały na kwotę 211-296 mln euro [4]. 

Większość pożarów, które mają miejsce w Hiszpanii, spowodowana jest umyślnie lub na skutek zaniedbań[5]. Niemniej jednak warunki pogodowe odegrały istotną rolę w ich opanowaniu i rozprzestrzenianiu się. Oprócz silnych wiatrów, jak w przypadku góry Abantos, warunki meteorologiczne były szczególnie niekorzystne w przypadku dwóch ostatnich pożarów ze względu na przedłużającą się suszę w latach 2004-2007 i wyraźną falę upałów w roku 2006 ⁶. Pomimo faktu, iż w tych dniach w całej Hiszpanii dochodziło do rozmaitych pożarów lasów, ich liczba uległa znacznemu zmniejszeniu od 1994 r. dzięki wspólnym wysiłkom administracji publicznej, państwowych sił i organów bezpieczeństwa oraz współpracy obywateli.

W innych rejonach Europy podobne warunki pogodowe przyczyniły się do utrudnienia akcji gaśniczej oraz zwiększenia skali pożarów i ich skutków kaskadowych. Za przykład może tu posłużyć pożar, który miał miejsce w Portugalii w 2017 r. i w którym spaliło się prawie 500 tys. hektarów i zginęło 120 osób[6], oraz ten wybuchły w Attyce w Grecji w 2018 r., który - choć objął znacznie mniejszy obszar - spowodował śmierć 102 osób[7].

Niektóre pożary, które miały miejsce w ostatnich latach, są szczególnie niepokojące ze środowiskowego punktu widzenia, ponieważ albo zwiększa się częstotliwość ich występowania na glebach o wysokiej zawartości węgla, takich jak Arktyka, albo osiągają one niespotykane wcześniej rozmiary.

Na Arktyce główną przyczyną pożarów są pioruny. Oczekuje się, że w wyniku zmiany klimatycznej liczba wyładowań atmosferycznych wzrośnie o 85% w lasach borealnych i podwoi się w rejonach tundry[8]. W 2020 r. osiągnięto nowe rekordy emisji CO2 - 244 megatony w okresie między 1 stycznia a 31 sierpnia 2020 r[9]. W Australii rozmaite oficjalne instytucje wskazują pioruny jako główną przyczynę pożarów, jakie miały miejsce w sezonie 2019-2020. W tym okresie spłonęło przeszło 17 mln hektarów, zginęły 33 osoby i uległy zniszczeniu 3094 domy[10]. Była to bezprecedensowa katastrofa, która wywołała potencjalnie nieodwracalne skutki dla niektórych zagrożonych lub wymierających gatunków. Rząd australijski rozpoczął już prace nad opracowaniem awaryjnego planu interwencji i odbudowy dla 810 gatunków.[11]

Czym są tzw. megapożary?

Powtarzające się w ostatnich latach informacje o pożarach lasów o coraz większej intensywności i wielkości przyczyniły się do uogólnienia i rozpowszechnienia użycia terminu „megapożar”. Termin ten odnosi się do pożarów obejmujących powierzchnię ponad 40 000 hektarów. Są one bardzo trudne do opanowania i zwykle pogarszane przez ekstremalne warunki klimatyczne, takie jak długotrwałe wysokie temperatury i susza[12]. Termin megapożar był pierwotnie stosowany do opisywania dużych pożarów na terenie zachodnich Stanów Zjednoczonych[13] i stał się popularny i powszechnie wykorzystywany do opisywania pożarów o wielkiej intensywności i ogromnej skali na całym świecie. Czynniki występowania oraz cechy definiujące ten rodzaj pożaru należałoby określić z większą precyzją, aby uniknąć ewentualnych niejasności w jego użyciu i interpretacji w różnych częściach świata oraz - podobnie jak w przypadku innych terminów - zawrzeć w słownikach tematycznych[14]. 

Megapożary, jakie miały miejsce w ostatnich latach w różnych regionach świata – m.in. w południowym Chile w 2017 r., w Kalifornii w 2018 r. i 2020 r. oraz w Amazonii w 2019 r. – oraz te obecnie występujące, powodują utratę naturalnych przestrzeni o wysokich walorach ekologicznych, które na wiele sposobów przyczyniają się również do szeroko rozumianego dobrobytu społecznego. Jednym z nich jest pozytywny wpływ, jaki natura wywiera na zdrowie i postrzeganie szczęścia [15]^,[16]^,[17] i który tak bardzo został doceniony podczas lockdownu spowodowanego wybuchem pandemii COVID-19. Degradacja ekosystemów i niszczenie dziedzictwa naturalnego poważnie zagrażają zachowaniu różnorodności biologicznej, a tym samym związanych z nią usług ekosystemowych.

Jak Europa pomaga zapobiegać megapożarom?

W latach 2010-2016 Grecja, Hiszpania, Francja, Włochy i Portugalia zgłosiły łącznie ponad 40 000 pożarów rocznie. Zaobserwowano, że sezon pożarów wydłużył się w ciągu ostatnich 30 lat na skutek zmian klimatycznych[18]. Lepsze monitorowanie i koordynacja pożarów w celu ich zwalczania jest obecnie ważniejsze niż kiedykolwiek.

Komisja Europejska i Europejska Agencja Kosmiczna (ESA) wspierają i przyczyniają się do monitorowania drzewostanów leśnych i pożarów poprzez Nową Europejską Strategię Leśną 2030[19] oraz finansowanie projektów operacyjnych.

Na przestrzeni ostatnich 20 lat Komisja Europejska sfinansowała 56 projektów dotyczących ekologii pożarów, ich zapobiegania, gaszenia i działań naprawczych²⁰. Projekty takie jak FIRESMART, FUELMAP i ARCFUEL, w których realizacji firma GMV wzięła udział, ukazują przydatność danych satelitarnych do ilościowego określania spalonych obszarów, sporządzania map paliwowych i podnoszenia świadomości wśród ludności. Jednak zintegrowanie takich danych geoprzestrzennych z podejściami holistycznymi jest konieczne, aby móc kompleksowo przewidywać, monitorować i oceniać przyczyny i konsekwencje pożarów, co pomoże usprawnić podejmowanie decyzji.

W kwietniu 2021 r. narodził się projekt Horyzont 2020 FirEUrisk, mający za cel przyczynić się do zmiany paradygmatu zarządzania pożarami lasów w Europie. Ten prowadzony przez Portugalskie Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Aerodynamiki Przemysłowej (ADAI) projekt otrzyma dotację w wysokości 10 mln euro na opracowanie holistycznego podejścia do kwestii zapobiegania zagrożeniom pożarowym i zdobycie wiedzy, która pomoże sprostać wyzwaniom związanym zarówno z obecnie występującymi europejskimi warunkami pożarowymi, jak i tymi prognozowanymi na kolejne dziesięciolecia.

Firma GMV będzie koordynować zadania dotyczące efektów kaskadowych i demonstrację rozwiązań zarówno na poziomie paneuropejskim, jak i w pięciu wybranych regionach: Hrabstwo Kalmar (Szwecja), Europa Środkowa (Brandenburgia i Saksonia w Niemczech, Bohemia w Czechach i Śląsk w Polsce), Portugalia Środkowa, Barcelona (Hiszpania) i Attyka (Grecja).

We współpracy z 39 instytucjami z 19 krajów, firma GMV podejmuje swoją rolę w projekcie Horyzont 2020 FirEUrisk, traktując ją jako szansę na przyczynienie się do rozwoju i koordynacji innowacyjnych rozwiązań geoprzestrzennych, mających wpływ na postęp i poprawę zarządzania pożarami lasów w Europie. 

Autor: Marta Gómez-Giménez

Dr. sc. nat. | Project Manager

Remote Sensing Services & Geospatial Analytics Division

Payload Data Processing and Applications Business Unit